با بررسی مسجد حمامیان بوکان و معماری محیط پیرامونش می‌توان به تاثیر معماری اسلامی، اقلیم و فرهنگ معماری منطقه بر مسجد پی برد. مسجد دارای ارزش‌های معماری و تکنیکی است، درون‌گرا بودن مسجد حمامیان و نبود تزیینات بیرونی حاکی از شرایط اقلیمی سرد و کوهستانی این منطقه است. مسجد علاوه بر جنبه قداستش کانون فعالیت‌های دسته جمعی بوده است که این بنا نیز از همان آغاز مکانی چند عملکردی بود. در مساجد مهم، کاربردهای بسیاری برای مسجد در نظر گرفته می‌شد و ساختمان‌های جنبی چند منظوره در کنار مسجد احداث می‌شد. شاید بتوان تعلیم و تدریس را مهم‌ترین کاربری ثانوی مسجد دانست.
و هم‌چنین مسجد حمامیان محل گردهمایی مردمان روستا در طول روز بود. پیوند مسجد با فرهنگ مردم، طبیعت و آب‌های اطراف و رودخانه مقابل، ارزش‌های معماری و اهمیت تاریخی آن، از مهم‌ترین ویژگی‌های این بنای ارزشمند می‌باشد.
مساجد، عمده‌ترین بنای مذهبی در اسلام محسوب می‌شوند و باید آن را مهم‌ترین عنصر فضایی نامید که در دوران اسلامی در شهرهای ایران پدید آمده است و به تدریج تغییرات گسترده‌ای در کالبد شهرهای کهن به وجود آورد نخستین مکانی که بعد از فتح یک شهر ساخته می‌شد مسجد بود که معماران اسلامی با راز و رمزهای خود و با توجه توانایی و دانش که داشتند برای ساختن و ماندگاریش به کار می‌بردند.
مسجد جامع به همراه مکتب‌خانه روستای حمامیان، از دیرباز مرکز فعالیت‌های مذهبی، علمی، فرهنگی و اجتماعی روستاییان بوده است. با تعطیل شدن مکتب‌خانه، مسجد همانند گذشته جنبه علمی نداشت، اما همچنان پا برجا بوده و فعالیت‌های مذهبی و اجتماعی در آن جریان دارد و اهالی جهت مراسم مختلف از آن استفاده می‌کنند.
مسجد حمامیان قبل از جنگ جهانی دوم در سال ۱۳۲۸ هجری قمری بنا شده و موسس آن مرحوم «محمود‌آقا ایلخانی‌زاده» و معمار آن شادروان «معمارباشی مراغه‌ای» بوده است. مرحوم محمود آقا با توجه به علایق شدید مذهبی خود، به مراغه مراجعت کرده و معمار باشی مراغه‌ای را که یکی از معماران مجرب آن دوره بوده، جهت ساخت مسجد به روستا می‌آورد. تمامی اهالی روستا با هزینه محمود آقا در ساخت مسجد شرکت داشتند. روزها مردها کار می‌کردند و شب‌ها زنان به جمع‌آوری مصالح مشغول بودند. دلیل تفکیک زنان و مردان اعتقادات مذهبی محمود آقا بود و حتی سرکارگر زنان نیز زن بود. مدت زمان ساخت مسجد یک سال و نیم طول کشید.
مسجد روستای حمامیان با پلان مربع شکل واز نوع مساجد تک‌گنبدی است.
این مسجد فاقد شبستان و حیاط بوده و کاملاً برون‌گرا می‌باشد. این بنا با مصالح سنگ لاشه در پی و آجر چهارگوش در دیوارها و طاق و گنبد اجرا شده است. ملات آن از آهک و گچ است و برای بندکشی آجرها، تخم‌مرغ را که در هنگام ساخت بنا به وسیله سبدهای بزرگ از روستاهای اطراف جمع‌آوری می‌شد، با آهک و گچ مخلوط می‌کردند. نقوش هندسی چون آجر کاری، گچ بری، مقرنس‌ها، طاق و گنبد چشمان هر بیننده‌ای را حیران می‌کند.
مکتب‌خانه متصل به بنای مسجد و جزء الحاقات مسجد است. این مکتب خانه محل اقامت طلاب دینی بوده است. بسیاری از علمای منطقه در حجره‌های این مکتب‌خانه و با هزینه مرحوم محمود آقا و زیر نظر استاد« ملا علی وازی» درس خوانده‌اند، این بنا هم‌اکنون متروک شده و از آن به عنوان انباری مسجد استفاده می‌شد که امسال آن را تخریب کرده و با توجه به اینکه بناهای قدیمی دارای همبستگی سازهای در ترکیب و ساختار خود هستند هرنوع دخل و تصرف در بنا، که بی‌توجه به این اصول سازهای و بدون مطالعه انجام گیرد مسلماً ضایعاتی را ایجاد می‌کند و بنا دچار آسیب می‌شود.
مسجد از سال ۱۳۶۵ تا ۱۳۹۵ چهار بار مرمت شده است اما متاسفانه اصولی مرمت نشده و بنا آسیب‌هایی دارد که اثر را تهدید می‌کند.
عواملی که باعث صدمه دیدن و یا نهایتاً ویرانی مسجد شده‌اند: ضعف فرهنگی در شناخت بناهای قدیمی، نرساندن امکانات و خدمات جدید به بافت‌های قدیمی، ساخت و سازهای بی‌هدف، عدم مراقبت و رسیدگی، بی‌توجهی افراد که باعث تهدید بنا می‌شوند، متأسفانه مرمت‌های غیر‌اصولی و استفاده از مصالح ناهمگون که حیات این بنا را با خطر مواجه کرده است.
- نویسنده : اسرا مردانی
